Współczesny sport charakteryzuje dynamiczny wzrost wyników, ciągle ustanawiane są nowe rekordy świata w przeróżnych dyscyplinach sportu, które niejednokrotnie przekraczają prognozowane wcześniej wyniki. Co może świadczyć o trudnych do określenia maksymalnych możliwości człowieka i rezerwach ludzkiego organizmu. W początkowym okresie rozwoju psychologii sportu najczęściej stawiano pytanie „dlaczego?” Badaczy interesowało przede wszystkim, dlaczego jedni zawodnicy osiągają lepszy wynik niż inni przy porównywalnym poziomie umiejętności, następnie „kto?” – kim są ci, którzy podejmują określoną aktywność sportową i skupiali się ma predyspozycjach osobowościowych zawodników.
Za „ojca” psychologii sportu w Stanach Zjednoczonych uważany jest Coleman Roberts Griffith, który jako pierwszy prowadził badania eksperymentalne w tym zakresie oraz założył w 1925 r. pierwsze laboratorium psychologii sportu – the Athletic Research Laboratory – na Uniwersytecie Illinois . Z roku na rok psychologia sportu jako dziedzina naukowa stale się rozwijała. Na uniwersytetach powstały kursy i programy poświęcone psychologii sportu, powstały tematyczne czasopisma naukowe i organizacje. Również w Europie psychologia sportu zyskiwała znaczenie. Na początku XX wieku w Niemczech ukazała się praca H. Steinitzera na temat psychologii alpinizmu (Zur Psychologie des Alpinisten, 1907; 1908), a w Polsce za pionierskie uznaje się prace S. Szumana dotyczące rozwoju motoryki i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży.
Niewątpliwie z roku na rok psychologia sportu umacniała się jako dyscyplina akademicka, jednak zawsze najważniejszy był aspekt praktyczny toteż psychologowie sportu najczęściej odpowiadają na pytanie „jak?”, np.: Jak postępować, aby zwyciężyć? W jaki sposób radzić sobie z emocjami? Jak poprawić swoje osiągnięcia? Jak zwiększyć koncentrację uwagi? Odpowiedzi udzielił Jan Blecharz przestawiając że „Celem przygotowania psychologicznego jest wyposażenie sportowca w specyficzne techniki (…), które pozwolą mu poradzić sobie z takimi problemami, jak: strach przed popełnieniem błędu, wysoki lęk, utrata koncentracji uwagi, brak pewności siebie”. Umiejętności nabyte podczas treningów fizycznych pozwalają sportowcom na lepsze przygotowanie do rywalizacji. Jednak udział w zawodach pomimo świetnej formy zawodnika nie zawsze sprzyja osiąganiu sukcesu. Praca psychologa polega na pomocy w uwolnieniu potencjału zawodnika blokowanego przez różne wątpliwości, obawy lub wcześniejsze doświadczenia. A w swojej pracy ma do dyspozycji ogromne zaplecze narzędziowe.
Trening mentalny i jego wpływ na rywalizację
W sporcie nieodłącznymi elementami są rywalizacja oraz przekraczanie ludzkich możliwości co wiąże się z odczuwaniem silnego pobudzenia i stresu. W konsekwencji pojawia się potrzeba stosowania właściwego przygotowania psychicznego by osiągnąć sukces, ponieważ samo przygotowanie fizyczne już nie wystarcza. We współczesnym sporcie; w którym zawodnik zbliża się do granic ludzkich możliwości – przekraczając je niejednokrotnie lub rywalizujący ze sobą zawodnicy – reprezentujący najwyższy poziom w swoich dyscyplinach; o sukcesie decyduje umysł człowieka i jego ogromny potencjał. Postęp w sporcie jest osiągany poprzez zwiększenie obciążeń treningowych, doskonalenie sprzętu i techniki, selekcji kandydatów i ich doboru, poprawie warunków treningowych i doskonaleniu techniki sportowej oraz treningu mentalnym.
Ponieważ dalszy wzrost obciążeń treningowych stał się prawie niemożliwy, z uwagi, że niektórzy zawodnicy ćwiczą już po 6-8 godzin dziennie, rezerw dalszego postępu w sporcie coraz częściej upatruje się w treningu mentalnym. Bo to właśnie w decydujących momentach sportu – stan umysłu odgrywa znaczącą rolę. Dlatego trening umysłowy powinien być nieodłącznym elementem treningu sportowego, gdyż to samopoczucie człowieka wpływa na wszystkie aspekty życia. Trening psychologiczny w sporcie wykazał dużą skuteczność, co potwierdzają przeglądy prowadzonych metaanaliz . Sportowcy coraz częściej widzą potrzebę pomocy psychologa, by lepiej niż ich konkurenci przygotować się do rywalizacji sportowej i osiągać w niej jak największe sukcesy.
Psychologia sportu to nauka o ludzkim zachowaniu w aspekcie wyczynowego uprawiania sportu. Psychologia sportu koncentruje się na badaniu, wyjaśnianiu i opisywaniu czynników decydujących o pomyślności występów sportowych. Z punktu widzenia praktycznego, informacje te są wykorzystywane do poprawy osiągnięć i ogólnego funkcjonowania zawodników. Do podstawowych zadań, obszarów, nad którymi pracuje psycholog sportowy zaliczamy. Prawidłowe wyznaczanie celów, radzenie sobie ze stresem, umiejętność koncentrowania się. Wzmacnianie pewności siebie, umiejętność tworzenia wyobrażeń, poprawa komunikacji między zawodnikiem i trenerem. Psycholog pracujący ze sportowcami nazywany jest też trenerem mentalnym lub konsultantem. Słowo trener oznacza, że jest on nauczycielem pewnych umiejętności, np. relaksacji, koncentracji, wykorzystywania strategii radzenia sobie ze stresem. Z psychologiem jest najczęściej podejmowana współpraca w związku z określoną sytuacją np. igrzyskami olimpijskimi, albo w konkretnym celu. Na przykład wzmocnienie odporności psychicznej zawodnika albo trudnościami w komunikacji na linii trener – zawodnik.
Badania Orlickiej i Partingtona (1988, 1999) przeprowadzone wśród uczestników igrzysk olimpijskich wykazały, że najlepsi zawodnicy wiązali swój sukces z następującymi elementami treningowymi:
· dokładnym określeniem celów treningowych.
· umiejętnością kontroli emocji poprzez trening relaksacyjny.
· umiejętnością koncentracji uwagi na ćwiczeniu regularnie stosowanym treningiem wyobrażeniowym.
· treningiem symulacyjnym, tj. wprowadzaniem do treningu elementów symulujących sytuacje stresowe.
Sztab szkoleniowy sportowców przywiązuje dużą wagę do treningu psychologicznego, nazywanego też mentalnym lub umysłowym, czasem treningiem relaksacyjno-wyobrażeniowym;. Rozumianego tu jako zestaw ćwiczeń, które poprzez systematyczne powtarzanie prowadzą do kształtowania i utrwalania cech oraz umiejętności psychicznych zawodnika. Takich jak koncentracja uwagi, samokontrola poziomu pobudzenia i emocji, odporność psychiczna w obliczu stresu . W literaturze można znaleźć wiele różnorodnych schematów ilustrujących rodzaje treningu mentalnego. Poniższy schemat treningu mentalnego uwzględnia możliwości kształtowania zdolności ruchowych, koordynacyjnych i umiejętności taktycznych oraz trening wyobrażeniowy:
Różne warianty treningu mentalnego w szkoleniu sportowym – W. Starosta
Cumming i Williams (2014) definiują trening mentalny, jako użycie zmysłów do odtworzenia lub utworzenia określonego doświadczenia w umyśle. Wyróżnia się pięć głównych typów treningu mentalnego, to jest: wzrokowy, słuchowy, węchowy, somatosensoryczny oraz wyobrażanie ruchu . „Mens – mentis znaczy umysł, intelekt. Zatem pod pojęciem treningu mentalnego należy rozumieć trening umysłowy, tj. bardziej intensywnie angażujący psychicznie, w porównaniu do treningu praktycznego.” Nie ulega wątpliwości, że trening mentalny podobnie jak sportowy jest procesem. Psycholog sportu wykorzystuje swoją wiedzę w postaci teorii, zasad i technik psychologicznych. Do osobistego rozwoju zawodnika a w efekcie do polepszenia jego osiągnięć. „Trening mentalny łączy w sobie nauczanie poprzez pogłębianie wiadomości o określonym ruchu, zrozumienie ruchu poprzez jego obserwację oraz odtwarzanie ruchu w wyobraźni.”
Trening mentalny w całościowym – wszechstronnym przygotowaniu zawodnika
Poniżej przedstawiono schemat treningu mentalnego w całościowym wszechstronnym przygotowaniu zawodnika:
Wielu sportowców podkreśla, że w decydujących momentach to właśnie psychika odgrywa znaczącą rolę i doprowadza do zwycięstwa. Gdy rywalizujący ze sobą zawodnicy reprezentują najwyższy poziom w swoich dyscyplinach a o zwycięstwie decydują szczegóły. To właśnie psychika odgrywa niebagatelną rolę i warto korzystać z rezerw zgromadzonych w „głowie”. Trening mentalny stał się popularny w różnych krajach, a szczególnie zachodniej Europie, Skandynawii i USA. Stwierdzono, że jest on wartościowym uzupełnieniem dotychczasowego warsztatu trenerskiego, które przyczynia się do większej efektywności szkolenia. Umożliwia zmniejszenie obciążeń treningowych – ograniczając liczbę kontuzji, aktywnie rozwija reakcje antystresowe) .
Bibliografia:
J. Blecharz, Psychologia we współczesnym sporcie – punkt wyjścia i możliwości rozwoju w: PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2006, TOM 49, Nr 4, s. 445-462
J. Blecharz, M. Siekańska, Wykorzystanie diagnozy temperamentu w opracowaniu indywidualnego treningu mentalnego na przykładzie zawodników klasy światowej, „Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu” 2012, t. 37, s. 110–111.
A. Leśniewska, W. Cieśliński „Trening wyobrażeniowy w sporcie a funkcjonalność” Informatyka Ekonomiczna Business Informatics 4(42) 2016, s. 31
J. Blecharz, Psychologia we wsółczesnym sporcie – punkt wyjścia i możliwości rozwoju w: PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2006, TOM 49, Nr 4, s. 445-462.
B. Rolak, D. Budnik-Przybylska, CROSSFIT – mental training. Case study. Journal of Education, Health and Sport. 2017;7(8), s. 660.
D. Nowicki „Praktyka ćwiczeń psychologicznych w rutynie treningu strzeleckiego” Strzelectwo sportowe (Nowoczesne rozwiązania szkoleniowe), zeszyt nr 2, Wrocław, 2005, s. 7.
D. Nowicki „Trening umysłowy”, w: Tyszka T., Psychologia i sport. Warszawa, 1991, s. 178
